Kıymetli Evrakın Sınıflandırılması

Kıymetli evrak; içerdiği hakkın niteliği yönünden, hakkında senetten önce mevcut olup olmaması yönünden, temel ilişki ile İlgisi olup olmaması yönünden, kamu güvenine sahip olup olmaması yönünden ve devir şekli yönünden sınıflandırılmaktadır.

İçerdiği Hakkın Niteliği Yönünden

Kıymetli evrak, içerdiği hakkın niteliğine göre farklı gruplara ayrılabilir.

Alacak Senetleri

Alacak senetleri, bir alacak hakkını temsil eden senetlerdir. Bu alacak, para alacağı olabileceği gibi, para alacağı dışında bir alacak da olabilir. Para alacağını temsil eden senetlere “para senetleri” denir, diğer alacakları temsil eden senetlere ise “diğer alacak senetleri” adı verilir.

Kambiyo senetleri, yani poliçe, bono ve çek gibi finansal araçlar, bu kategoriye örnektir. Ayrıca, intifa senetleri ve tahvil alacak senetleri de alacak senetlerinin birer örneğidir.

Ortaklık Senetleri

Ortaklık senetleri, bir şirkete ortak olmanın sağladığı hakları temsil eden senetlerdir. Ortaklık senetleri, bir şirketin sahipleri arasındaki ilişkiyi ve ortakların sahip olduğu hakları düzenler. Örneğin, anonim şirketler tarafından çıkarılan pay senetleri ve ilmühaberler, ortaklık senetlerine örnek olarak verilebilir.

Eşya Hukuku Senetleri

Eşya hukuku senetleri, bir mal veya eşya üzerindeki ayni hakları temsil eden senetlerdir.

Eşya hukuku senetleri, temsil ettiği hak doğrultusunda eşyanın teslimini isteme hakkı sağlar. Örneğin, mülkiyet ve/veya rehin hakkını temsil eden makbuz senetleri, varantlar, konişmentolar, ipotekli borç senetleri ve irat senetleri eşya hukuku senetlerine örnektir. Ayrıca, emtia senetleri de eşya hukuku senetleri kategorisine girer.

Bu farklı senet türleri, sahip oldukları hakların niteliğine göre farklı işlemlerde kullanılır ve hukuki ilişkileri düzenler. Her bir senet türü, temsil ettiği hakları ve ilişkileri koruma ve yönetme amacıyla tasarlanmıştır.

Hakkın Senetten Önce Mevcut Olup Olmaması Yönünden

Kıymetli evrak, içerdiği hakkın senedin düzenlenmesinden önce mevcut olup olmamasına göre iki ana gruba ayrılır:

Kurucu (İhdasî) Senetler

Kurucu senetler, senedin düzenlenmesinden önce hakkın mevcut olmadığı kıymetli evrak türüdür. Bu tür senetlerde, hak senedin düzenlenmesiyle birlikte doğar. Örnek olarak kambiyo senetleri (poliçe, bono, çek) verilebilir.

Kurucu senetler, senedin düzenlenmesiyle para alacaklarını temsil ederler.

Açıklayıcı (İzharî) Senetler

Açıklayıcı senetler, senedin düzenlenmesinden önce mevcut olan bir hakkı temsil etmek üzere düzenlenen senetlerdir. Bu tür senetlerde hak, senet düzenlenmeden önce zaten mevcut bir haktır.

Açıklayıcı senetlerin amacı, mevcut olan hakların daha hızlı bir şekilde transfer edilmesini ve işlem görmesini sağlamaktır. Örnek olarak pay senedi, konişmento, makbuz senedi ve varantlar açıklayıcı senetlere örnektir. Bu senetler, sahiplerinin mevcut olan haklarını temsil ederler ve bu haklar senet üzerinde belirtilir.

Bu ayrım, kıymetli evrakların hangi tür hakları temsil ettiğine ve bu hakların ne zaman doğduğuna bağlı olarak yapılır. Kurucu senetler, hakkın senet düzenlenmesiyle doğduğu durumları temsil ederken, açıklayıcı senetler, mevcut olan hakların temsil edildiği durumları ifade eder.

Temel İlişki ile İlgisi Olup Olmaması Yönünden

Kıymetli evrak, düzenlenmesine sebep olan temel hukuki ilişki ile ilgisinin bulunup bulunmamasına göre iki ana gruba ayrılabilir:

Sebepten Soyut (İlletten Mücerret) Senetler

Sebepten soyut senetler, genellikle bir temel ilişkiye (örneğin, satış, kira, ödünç) dayalı olarak düzenlenmezler. Bu tür senetler, senedin düzenlenmesine sebep olan temel ilişki ile kıymetli evrak ilişkisi arasında ayrım yaparlar.

Sebepten soyut senetler, senedin düzenlenmesine sebep olan temel ilişkiden doğan sakatlık veya ihtilaflardan etkilenmeyen senetlerdir. Bu tür senetlerin varlığı ve geçerliliği, temel ilişkinin varlığı ve geçerliliği ile bağlantılı değildir. Örneğin, kambiyo senetleri (poliçe, bono ve çek), sebepten soyut senetlere örnek olarak verilebilir.

Sebepten soyut senetlerin bir sonucu olarak, ileride senedin üçüncü kişilere devredilmesi durumunda, temel ilişkiden kaynaklanan savunmalar, senedi devralan üçüncü kişiye karşı ileri sürülememektedir.

Sebebe Bağlı (İlli) Senetler

Sebebe bağlı senetler, senedin düzenlenmesine sebep olan temel ilişkiye bağlıdır. Yani bu tür senetler, senedin düzenlenmesine sebep olan temel ilişki ile sıkı bir şekilde ilişkilidir.

Sebebe bağlı senetler, temel ilişkiden doğan sakatlık veya ihtilaflardan etkilenirler. Bu tür senetlerin varlığı ve geçerliliği, temel ilişkinin varlığı ve geçerliliği ile bağlantılıdır. Temel ilişkinin geçersiz hale gelmesi durumunda, senet de geçersiz hale gelir. Örnek olarak konişmento ve pay senedi, sebebe bağlı kıymetli evraklara örnek olarak verilebilir.

Sebepten bağlı senetler, temel ilişki ile kıymetli evrak ilişkisi arasındaki bağlantıyı korur ve temel ilişkinin durumuna bağlı olarak etkilenirler. Bu tür senetler, temel ilişkiye dayalı hakları temsil eder ve temel ilişkinin geçerliliği senedin geçerliliği ile ilişkilidir.

Kamu Güvenine Sahip Olup Olmaması Yönünden

Kıymetli evrak, kamu güvenine sahip olup olmaması, yani senedi devralan üçüncü kişilerin iyiniyetinin korunup korunmaması yönünden ikiye ayrılır:

Kamu Güvenine Sahip Senetler

Kamu güvenine sahip senetler, senedi devralan üçüncü kişilerin iyiniyetlerinin korunduğu senetlerdir. Bu tür senetlerde, senedin görünüşüne güvenerek iyiniyetli bir şekilde iktisapta bulunan üçüncü kişilerin iktisapları korunur.

Kamu güvenine sahip senetlerde, senedin düzenlenmesine sebep olan temel ilişkiden kaynaklanan ihtilaflar ve savunmalar, senedi devralan iyiniyetli üçüncü kişilere karşı ileri sürülemez. Örnek olarak, emre ve hamiline yazılı senetler kamu güvenine sahip senetlere örnektir.

Kamu Güvenine Sahip Olmayan Senetler

Kamu güvenine sahip olmayan senetler, senedi devralan üçüncü kişilerin iyiniyetlerinin korunmadığı senetlerdir. Bu tür senetlerde, senedin düzenlenmesine sebep olan temel ilişkiden kaynaklanan savunmalar, senedi devralan kişilere karşı da ileri sürülebilir.

Özellikle nama yazılı senetler kamu güvenine sahip değildir. Çünkü alacağın temliki yoluyla devredilen nama yazılı senetlerde, borçlu, alacaklıya karşı sahip olduğu savunmaları, üçüncü kişilere karşı da ileri sürebilir. Bu tür senetlerde, kamu güveni ile senedin iktisabı arasında bir kopukluk bulunur ve iyiniyet korunmaz.

Bu ayrım, senedin devralan üçüncü kişilerin iyiniyetinin korunup korunmayacağını belirler. Kamu güvenine sahip senetlerde, üçüncü kişilerin iyiniyeti korunur, ancak kamu güvenine sahip olmayan senetlerde bu koruma sağlanmaz.

Devir Şekli Yönünden

Kıymetli evrak, devir şekli yönünden üç gruba ayrılabilir:

Nama Yazılı Senetler

Nama yazılı senetler, belirli bir kişinin adına yazılı olup, bu kişinin emrine kaydını içermeyen ve kanunen emre yazılı senetlerden sayılmayan kıymetli evraklardır.

Bir senedin nama yazılı sayılabilmesi için, belirli bir kişi adına düzenlenmiş olması, emre yazılı olduğuna dair bir kayıt içermemesi ve kanunen emre yazılı senetlerden sayılmaması gerekir. Bu tür senetler, yazılı bir devir beyanında bulunmak ve senedin zilyetliğini (teslim) devretmek suretiyle devredilir.

Nama yazılı senetlerde borçlu, sadece senette adı yazılı olan kişiye ödeme yapmak zorundadır. Ancak, borçlu senette bir kayıt yaparak, senedi eksik nama hale getirebilir. Bu eksik nama senetlerde, borçlu senedin hamili bulunan ve senette adı yazılı olan veya onun hukuki halefi olduğunu ispat etmeyi araştırmadan iyiniyetle ödeme yapar.

Emre Yazılı Senetler

Emre yazılı senetler, belirli bir kişinin emrine düzenlenmiş veya kanunen böyle sayılan kıymetli evraklardır. Bu tür senetler, ciro yapmak ve senedin zilyetliğini devretmek suretiyle devredilir.

Emre yazılı senetlerin ciro işlemi, poliçenin ciro hükümlerine göre yapılır. Ciranta hakkı ciro işlemi ile ciranta edenin haklarına geçer.

Hamiline Yazılı Senetler

Hamiline yazılı senetler, senedin kimin lehine düzenlendiği gösterilmemişse veya gösterilip de yanına “veya hamiline” gibi bir ibare eklenmişse hamişine yazılı sayılır. Bu tür senetlerin devri için özel bir şekil öngörülmemiştir; yani zilyetliğin devredilmesi yeterlidir. Hamiline yazılı senetler, devri en kolay olan senet türüdür.

Bu gruplar, senetlerin kimlere ve hangi koşullar altında devredilebileceğini ve senet sahiplerinin haklarını nasıl kullanabileceğini belirler.

Ekin Hukuk Bürosu olarak alanında uzman avukat kadromuzla dava ve işlemlerinizi takip edebilmemiz için bizimle iletişim kurabilirsiniz.

Av. Ahmet EKİN & Şevval Asude DOĞAN