İş Hukukunda Çalışma Süreleri
Çalışma sürelerini belli başlı başlıklar altında toplamak mümkündür.
Normal Çalışma Süresi Nedir?
Çalışma süresi, işçinin çalıştığı işte geçirdiği süredir. Çalışma süresinin uzunluğu, iş sözleşmeleriyle ve toplu iş sözleşmeleriyle kararlaştırılabilir. Taraflar eğer herhangi bir süre belirlememişlerse işveren süreyi belirler.
Sözleşmelerde çalışma süresinin uzunluğunun belirlenmesinde bir sınır mevcuttur. İşçinin korunması ilkesi gereği mevzuatta yazılı sınırların üzerinde çalışma süreleri kararlaştırılamaz. Genel bakımdan çalışma süresi kural olarak haftada en çok 45 saattir. 45 saatlik süre azami olduğundan haftalık çalışma süresi 45 saatin üzerinde belirlenemez.
Aksi kararlaştırılmadıkça çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Ancak günlük olarak da belirli bir sınır mevcuttur. İşçi, günde 11 saatten fazla çalışamaz. İşçiye fazla çalışma yaptırılsa dahi günlük çalışma süresi 11 saati aşamaz.
Haftalık ve günlük çalışma sürelerinin farklı iş kollarında çalışanlar için istisnaları mevcuttur:
- Yeraltı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi günde en çok 7,5 haftada en çok 37,5 saattir.
- Zorunlu ilköğretim çağını tamamlamış ve örgün eğitime devam etmeyen çocukların çalışma saatleri günde 7, haftada 35 saatten; sanat, kültür ve reklam faaliyetlerinde çalışanların ise günde 5 ve haftada 30 saatten fazla olamaz. Bu süre, 15 yaşını tamamlamış çocuklar için günde 8 ve haftada 40 saate kadar arttırılabilir.
- Okul öncesi çocuklar ile okula devam eden çocukların eğitim dönemindeki çalışma süreleri, eğitim saatleri dışında olmak üzere, en fazla günde 2 saat ve haftada 10 saat olabilir.
- Gebe veya emziren kadının günde 7,5 saatten fazla çalıştırılması yasaktır.
Denkleştirme Nedir?
İş Kanunu’nda azami 45 saatlik haftalık çalışma süresinin tarafların anlaşmasıyla, belirli bir süre içinde bazı zamanlarda alışıp bazı zamanlarda sürenin altında kalınmasıyla denkleştirilebileceği düzenlenmiştir. Düzenlemeye göre tarafların anlaşmasıyla haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde 2 aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. (İş Kanunu m. 63/2)
Örnek olarak haftada 5 gün çalışan bir iş yerinde taraflar yazılı olarak anlaşarak işçinin, 2 ay içinde yapılan toplam çalışma süresinin, haftalık çalışma süresi ortalaması 45 saati ve günlük 11 saati geçmeyecek şekilde çalışmasını kararlaştırabilirler. İşçi 4 hafta boyunca günde 11 saat çalıştırılıp, sonraki 4 hafta boyunca günde 7 saat çalıştırılabilir. Önemli olan günlük 11 iki ayda da aylık 45 saati aşmamasıdır.
Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile 4 aya kadar arttırılabilir. Turizm sektöründe aynı sayılar 4 ay ve toplu iş sözleşmelerinde 6 aya kadar arttırılabilir.
Çalışma Süresinden Sayılan Durumlar Nelerdir?
Çalışma süresi işçinin yalnızca fiilen çalıştığı süreyle sınırlı değildir. Bazı durumlarda işçi fiilen çalışmasa bile hak kaybına uğramaması açısından çalışılmış sayılabilir.
- Madenlerde, taşocaklarında, her ne şekilde olursa olsun yeraltında veya su altında çalışılacak işlerde işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri, girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler,
- İşçilerin işveren tarafından işverlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler,
- İşçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği süreler,
- İşçinin işveren tarafından başka bir yere gönderilmesi veya işveren evinde veya bürosunda ya da işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul edilmesi suretiyle asıl işini yapmaksızın geçirdiği süreler,
- Çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek süreler,
- Demiryolları, karayolları ve köprülerin yapılması, korunması ya da onarım ve tadili gibi, işçilerin yerleşim yerlerinden uzak bir mesafede bulunan işyerlerine hep birlikte getirilip götürülmeleri gereken her türlü işlerde bunların toplu ve düzenli bir şekilde götürülüp getirilmeleri esnasında geçen süreler.
Gece Çalışması Nedir?
Gece kavramı çalışma hayatında en geç saat 20.00’de başlayarak en erken saat 06.00’ya kadar geçen ve her halde en fazla 11 saat süren dönemdir.
İşçilerin gece çalışmaları kural olarak 7.5 saati geçemez ancak turizm, özel güvenlik, sağlık hizmeti ve 6491 sayılı Türk Petrol Kanunu uyarınca petrol araştırma, arama ve sondaj faaliyetleri kapsamında yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması koşuluyla 7,5 saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir.
Hazırlanma, Tamamlanma ve Temizleme İşlerinde Çalışma Nedir?
Hazırlanma, tamamlama ve temizleme işleri, iş yerinde yürütülen asıl işin düzenli sürdürülebilmesi için, çalışma saatinden önce veya sonra yapılması gereken ve geçici veya istisnai bir nitelik göstermeyip hep aynı surette gitmesi zorunlu işlerdir. İşyerindeki makinelerin günlük bakımı ve temizliği, ocakların yakılması, soğutulması gibi işler bunlara örnek verilebilir.
Postalar Halinde Çalışma Nedir?
Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları kullanılan işlerde, bir çalışma haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen iki hafta gündüz çalışma şeklinde yapılabilir. Postası değiştirilecek işçinin kesintisiz 11 saat dinlendirilmesi gerekir.
Telafi Çalışması Nedir?
Zorunlu nedenlerle işin durması, ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya sonra işin yerinin tatil edilmesi veya benzer nedenlerle iş yerinde normal çalışma sürelerinin önemli ölçüde altında çalışması veya tamamen tatil edilmesi ya da işçinin talebi ile kendisine İş Kanunu, İş sözleşmeleri ve toplu iş sözleşmeleri ile öngörülen yasal izinleri dışında izin verilmesi durumunda, işçinin çalışmadığı bu sürelerin telafisi için işçiye yaptırılacak çalışmaya telafi çalışması denilmektedir.
Kısa Çalışma
Kısa çalışma, İş Kanunu 65. Maddesinde düzenlenmişken; 2008 yılında bu hüküm yürürlükten kaldırılmış ve 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu ek 2. Maddesinde düzenlenmiştir.
Kısa çalışma; genel ekonomik, sektörel veya bölgesel kriz veya zorlayıcı nedenlerle; işyerinde uygulanan çalışma süresinin, işyerinin tamamında veya bir bölümünde geçici olarak azaltılmasını (en az 1/3 oranında) veya süreklilik koşulu aranmaksızın faaliyetin tamamen veya kısmen geçici olarak durdurulması ifade eder. Bu hallerde, işyerinde 3 ayı aşmamak üzere kısa çalışma yapılabilir.
Av. Ahmet EKİN & Stj. Av. Ezgi DEMİROCAK
